چگونه از اعتیاد خود به فضای مجازی بکاهیم؟

به گزارش منیبان؛ با هوشمند شدن گوشی‌ها، پیشرفت سریع و فزاینده فناوری اطلاعات و ایجاد شبکه‌های اجتماعی، اعتیاد به موبایل به یکی از معضلات جدی عصر جدید تبدیل شده است. این موضوع به‌ویژه در نوجوانان و کودکان اهمیت پررنگ‌تری به خود می‌گیرد.

باید دید آیا وابستگی به تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی، فقط یک پدیده فرهنگی قرن ۲۱ است یا یک اعتیاد واقعی؟

شبکه‌های اجتماعی به ابزاری ارتباطی از یک سوی جهان به سویی دیگر، برای تبادل آنی اطلاعات و پرواز سریع اندیشه و خیال انسان‌ها تبدیل شده‌اند.

با این وجود، استفاده روزانه از فضای مجازی، موجب اعتیادی می‌شود که آسیب‌ها و خطرات بسیار در کسانی‌که به‌طور نامحدود در آن غرق می‌شوند، به همراه می‌آورد.

البته در صورت استفاده درست از این رهاورد فناوری، منافع بسیاری در اختیار کاربران آن قرار خواهد گرفت، اما کاربرد نادرست آن به‌ویژه در کودکان و نوجوانانی که به همه جوانب و تهدید‌های موجود آگاه نیستند، بعضا صدمات جبران‌ناپذیر وارد می‌کند. کودکان و نوجوانان، هدف اصلی خطرات موجود در شبکه‌های اجتماعی هستند.

مؤسسه عالی مطالعات روان‌شناسی اسپانیا (ISEP) اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی را در زمره اعتیاد‌های فناوری یا در طبقه اعتیاد‌های غیر شیمیایی و بدون مواد مخدر قرار داده است.

بر اساس تعریف این مؤسسه پژوهشی، رفتار تکراری که حداقل در مراحل اولیه، خوشایند است یا باعث از دست دادن کنترل بر خود در انجام آن موضوع می‌شود، همراه با دخالت جدی در زندگی روزمره، خانوادگی یا تحصیلی فرد، مسأله‌ای است که اعتیاد نامیده می‌شود.

چالش‌های فضای مجازی

اگرچه استفاده عقلانی از فضای مجازی به افراد کمک می‌کند تا از روبرو شدن با خطرات متعدد فضای مجازی، از جمله نقض حریم خصوصی جلوگیری کنند، اما این موضوع نیازمند کسب آگاهی‌های لازم درباره چالش‌های مرتبط است.

بر اساس اعلام دانشگاه آزاد کلمبیا، نقض حریم خصوصی همزمان با نقض حق تصویر به‌طور روزانه و مکرر در اینترنت انجام می‌شود. پیشرفت‌های فناوری، این امکان را داده است که تصویر افراد بدون اجازه صاحب آن‌ و حتی به صورت نوعی تهاجم به هویت افراد، در فضای مجازی منتشر شود.

سرقت یا جعل هویت نیز از خطراتی است که به‌خصوص کودکان و نوجوانان در معرض آن هستند. این حادثه زمانی روی می‌دهد که شخصی حساب کاربری شخصی دیگر را به نام خود تصاحب کند و از راه هویت آن شخص، به وجهه او آسیب بزند.

زورگویی رسانه‌ای (ciberbullying) نیز تهدید مداوم دیگری است که با سوءاستفاده از امکان ناشناختگی در برخی شبکه‌های اجتماعی، کاربران این شبکه‌ها را تهدید می‌کند و موجب رنجش افراد یا عواقب جدی‌تر برای کسانی‌که آماج این نوع حملات قرار می‌گیرند، می‌شود.

خطر آراستگی برای کودک (grooming online) و برقراری عاطفی با کودکان و نوجوانان با هدف سوءاستفاده جنسی یا حتی اطلاعات مالی و خانوادگی گرفتن در سایت‌های بازی نیز دنیای کودکان و نوجوانان را در معرض تهدید جدی قرار داده است.

گرومر‌ها (groomers) می‌توانند انگیزه‌های مختلف، از استثمار جنسی تا تلقین داشته باشند.

نینا بوال، نویسنده و مدیر آموزش سایبر، با اشاره به خطرات قابل‌ توجه فضای مجازی که کودکان در معرض آن قرار دارند، گفت: بر اساس پژوهش‌ها، کودکان زمان بسیار زیادی را صرف منابع غیر آموزشی آنلاین (بر خط) می‌کنند.

بوال با اشاره به بازی یک پرطرفدار آنلاین (بر خط) موردی را مثال زد که در آن یک کودک با شخصی که فکر می‌کرد هم‌سن او است، رابطه دوستی برقرار کرد و از این راه راضی شد تا اطلاعاتی درباره پدر خود که مدیرعامل یک شرکت بزرگ بود، بدهد. این شیاد سایبری، همه رمز‌های عبور را به دست آورد و موفق شد به حساب‌های شرکت، نفوذ و خسارت چند میلیون دلاری به آن وارد کند.

از نظر بوال، فناوری هوش مصنوعی اساساً نقش والدین را هنگام آنلاین (بر خط) بودن کودکان بر عهده می‌گیرد. او در این‌باره، توضیح داد: «هوش مصنوعی برای فرزندان ما در اینترنت مانند خودروی هوشمندی است که تصمیم می‌گیرد فرزندان چه چیزی در اینترنت را نگاه کنند».

چالش‌های فضای مجازی مانند ویروس به سرعت و سهولت، قابل سرایت هستند. حتی گاه برخی افراد که درباره عواقب این نوع چالش‌ها آگاهی لازم را ندارند، ممکن است ناخواسته مرتکب جرائم اینترنتی نیز شوند.

علاوه بر این موارد، زمانی که به‌جای اختصاص به مطالعه، کار یا مشارکت در خانواده، در فضای مجازی تلف می‌شود نیز از معضلات جدی اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی است.

اختصاص زمان کوتاه و مورد نیاز به شبکه‌های اجتماعی، بد نیست، اما موضوع اصلی این است که کاربر به خوبی بداند چه زمان وقت خروج از این شبکه‌ها است و این روش کنترل شده را همواره در پیش بگیرد.

مایک ایست، معاون فروش شرکت EMEA در استارتاپ امنیت سایبری منلو (Menlo) با تأکید بر موضوع گسترش اینترنت، گفت: همه ما باید آگاه باشیم که همه‌چیز در اینترنت خوب نیست و سوءنیت‌های زیادی وجود دارند.

اگرچه در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های چشمگیری در صنعت امنیت سایبری صورت گرفته، اما هدف اصلی آن محافظت از سازمان‌ها بوده است؛ اما چه کسی از فرزندان ما مراقبت می‌کند؟ چه کسی باید نظارت کند تا مطمئن شود که آنها ایمن هستند؟ 

راه‌های ترک اعتیاد به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی

اگر فرد با ارزیابی زمانی که در شبکه‌های اجتماعی می‌گذراند و مقایسه آن با زمانی که به کارهای دیگر اختصاص می‌دهد، متوجه شود که به این اعتیاد گرفتار شده، هنوز دیر نشده است و می‌تواند آن را ترک کند.

درباره کودکان و نوجوانان، والدین می‌توانند همراه با کسب شناخت کافی درباره نوع شبکه‌ها و بازی‌هایی که فرزندان خود با آن‌ها روبرو هستند، با برقراری روابط نزدیک و دوستانه با خردسالان، به آنها روش حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی را بیاموزند.

استفاده مناسب از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و به اشتراک‌گذاری حداقل اطلاعات شخصی و تصاویر خصوصی نیز از دیگر توصیه‌ها است.

همچنین، والدین باید جلوگیری از افزودن افراد ناشناخته به شبکه‌ها یا بازی‌های آنلاین (بر خط) کودکان را به آنها گوشزد کنند و درباره خطرات احتمالی افراد ناشناخته‌ای که در آن سوی این شبکه ارتباطی قرار دارند، آنها را آگاه کنند.

ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی در خانواده و جامعه نیز عامل مؤثر در کاهش اعتیاد کودکان به فضای مجازی و بازی‌های اینترنتی است. کودکان، اعمال و رفتار والدین و بزرگ‌ترها را در ذهن خود ثبت و از آن الگوبرداری می‌کنند و در این‌باره، مطالعه والدین نقش به‌سزایی برای ایجاد رغبت مطالعه در کودکان ایفا می‌کند.

قبل از همه‌گیری کووید ۱۹، کودکان زمان کمتری (به‌طور متوسط ۴۴ دقیقه) در فضای مجازی به سر می‌بردند، اما در دوره بحران ویروس کرونا، این میزان به ۷ ساعت و ۲۲ دقیقه باورنکردنی رسیده بود. در نتیجه، بسیاری از جوانان در معرض آسیب‌های زیاد از راه اینترنت، از جمله آزار و اذیت اینترنتی، خودزنی/خودکشی و رفتار‌های نامتعارف جنسی هستند.

از سوی دیگر، تشدید استرس (دلهره) یا خشونت در کودکان نیز از پیامد‌های جدی اعتیاد به شبکه‌ها و بازی‌های اینترنتی است که کودکان با آن روبرو هستند.

جامعه‌شناسان عقیده دارند که نبود بازی‌های مناسب رده سنی جوان و نوجوان و آگاهی نداشتن از این بازی‌ها سبب می‌شود آنها به سوی بازی‌هایی که استرس (دلهره) ایجاد می‌کنند، بروند که آنها را تحت فشار‌های روحی و هیجان نابجا قرار می‌دهند و موجب تخلیه انرژی به صورت منفی می‌شوند.

بالا بردن سواد اطلاعاتی به همراه نظارت غیر مستقیم و همچنین، تولید محتوای مناسب برای جوان و نوجوان، از راهبرد‌هایی هستند که سبب کاهش آسیب‌ها در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌شوند.